در طول سالهای هشت سال دفاع مقدس، تاسیسات مختلف و متعدد صنعت نفت در نقاط مختلف کشور به ویژه در مناطق نفت خیز جنوب شامل خطوط لوله، تاسیسات فرآورشی و بهرهبرداری، مخازن ذخیرهسازی، تلمبهخانهها، پالایشگاهها، مراکز توزیع و پایانههای صادراتی، بارها مورد حمله بمب افکنهای دشمن قرار گرفت. هرچند کارشناسان و کارکنان صنعت نفت پس از حملههای دشمن، با بازسازی تاسیسات، مدار تولید را فعال کردند اما از همان سالها لزوم توجه به عوامل مهم پدافندی (پدافندعامل و غیرعامل) مورد توجه مدیران صنعت نفت قرار گرفت تا جایی که هم اکنون این مهم برای کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی و تجهیزات حساس این صنعت با گستره عظیم به یک موضوع بنیادی تبدیل شده و در اولویت کار وزارت نفت قرار گرفته است.
پدافند غیرعامل در واقع مجموعه تمهیدات و اقداماتی است که باید با استفاده از ابزار و شرایط محیطی و جغرافیای موجود و بدون نیاز به نیروی انسانی انجام شود به گونهای که این اقدامات هم توان دفاع از آن تاسیسات نفتی را افزایش دهد و هم موجب کاهش پیامدهای بحرانی شود؛ ضمن اینکه باید امکان بازسازی مناطق آسیب‌دیده را با کمترین هزینه فراهم سازد. در این زمینه تاکید شده است تا طرحهای پدافند غیرعامل پیش از آغاز حمله دشمن و در زمان صلح تهیه و اجرا شود بنابراین به‌کارگیری تمهیدات و ملاحظات پدافند غیرعامل علاوه برکاهش شدید هزینه‌ها، کارآیی دفاعی طرح‌ها، اهداف و پروژه‌ها را در زمان تهاجم دشمن بسیار افزایش خواهد داد.
حوزههای متعددی مانند حوزه حمل و نقل و ارتباطات، مخابرات، دفاع، دارو، غذا، آّب و حوزه انرژی مشخص شده است که باید طرحهای پدافند غیرعامل ویژه آنها را تهیه و اجرا کرد؛ میتوان گفت از مهمترین این حوزه ها که تامین کننده انرژی سایر حوزههای یاد شده میباشد حوزه صنعت نفت و گاز است؛ حوزه ای که شامل مهمترین مراکز صنعتی و اقتصادی کشور میشود.
این اهمیت موجب شده تا دولت و مجلس شورای اسلامی، طرحهای حمایتی خاصی را برای حفاظت و پایداری آن تاسیسات تهیه و اعمال و اجرا کنند. در این راستا مجلس شورای اسلامی در سال 1386 با تاکید فراوان بر پیادهسازی اقدامات پدافند غیرعامل بودجهای به میزان 2500 میلیارد ریال به این منظور اختصاص داد که در مراکز مهم صنعتی کشور مانند پالایشگاهها به مصرف برسد. به تبع آن در وزارت نفت نیز کمیته پدافند غیرعامل درستاد وزارت نفت و شرکتهای تابعه آن شرکت گرفت.
پدافند غیرعامل در وزارت نفت
در راستای فرمان مقام معظم رهبری و بند 11 ماده 121 قانون چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خصوص رعایت اصول پدافند غیرعامل در طرحهای حیاتی و حساس ویا در دست مطالعه، وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران نسبت به تشکیل کمیته پدافند غیر عامل درستاد وزارت نفت و شرکتهای تابعه با عضویت مسئولین، کارشناسان واحدهای اجرایی و عملیاتی از مدیریتها و شرکتها اقدام نمود تا با نهادینه نمودن فرهنگ پدافند غیر عامل از طریق آموزش در سطوح مختلف واجرای پروژه های پدافند غیر عامل در طرحهای در دست اجرا و در حال مطالعه و تاسیسات موجود نسبت به کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیر طبیعی و حملات احتمالی دشمن جلوگیری شود اعم اقدامات انجام شده بشرح زیر است:
1- معرفی معاون وزیر نفت در امور مهندسی و ساخت داخل بعنوان رئیس کمیته پدافند غیرعامل وزارت نفت به وزارت دفاع، سازمان پدافند غیرعامل کشور وسایر ارگانهای ذی‌ربط.
2- ابلاغ ترکیب جدید پدافند غیرعامل در شرکتهای اصلی و فرعی توسط وزیر محترم نفت بمنظور پیگیری و اجرای طرحهای پدافند غیرعامل در شرکتهای اصلی و فرعی .
3- انجام مطالعات و طراحی مقدماتی و مفهومی پدافند غیرعامل فازهای 17 و 18 و الحاق فازهای 15 و 16 و آبگیر جدید توسط مهندسین مشاور در شرکت نفت و گاز پارس .
4- سطحبندی و طبقهبندی مراکز حیاتی و حساس و مهم تاسیسات شرکتهای تابعه وزارت نفت و ابلاغ به شرکتهای اصلی و تابعه.
5- معرفی معاون وزیر نفت در امور مهندسی و ساخت داخل بعنوان رئیس کمیته پدافند غیرعامل وزارت نفت به کمیته پدافند غیرعامل کشور و ارگانهای ذی‌ربط.
6- برگزاری جلسات ماهیانه کمیته پدافند غیرعامل وزارت نفت با حضور نماینده کمیته پدافند غیرعامل کشور وابلاغ صورتجلسات.
7- مبادله موافقتنامه پروژه‌های مطالعاتی پدافند غیرعامل مراکز حیاتی و حساس شرکتهای تابعه وزارت نفت با پیشبینی اعتبارت به میزان حدود 85 میلیارد ریال شامل 23 پروژه برای سال 1386 به این شرح است:
الف – شرکت ملی نفت ایران 5 پروژه
ب – شرکت ملی گاز ایران 5 پروژه
ج – شرکت ملی صنایع پتروشیمی 5 پروژه
د – شرکت ملی پالایش و پخش 11 پروژه
8- تشکیل کارگروههای تخصصی برای بررسی و جمعبندی گزارشهای نهایی مهندسین مشاور طرحهای پدافند غیرعامل شرکتها جهت ورود به فاز اجرایی.
9- تهیه طرح و اجرای رزمایش پدافند غیرعامل در شرکتهای تابعه.
10- انعقاد قرارداد با شرکتهای مهندسین مشاور معرفی شده برای مطالعات و طراحی پایه طرحهای پدافند غیرعامل تاسیسات حیاتی و حساس موجود در شرکتهای تابعه نفت، گاز، پالایش و پخش و صنایع پتروشیمی طبق موافقت نامه مبادله شده.
11- برگزاری دورههای آموزشی پدافند غیرعامل در شرکتها در راستای فرهنگسازی و تبیین اهداف پدافند غیرعامل.
12- تهیه و تدوین سند راهبردی پدافند غیرعامل وزارت نفت.
13- نهایی کردن الزامات پدافند غیرعامل فازهای 15 الی 18 و حوزهآبگیر پارسجنوبی با هماهنگی کمیته پدافند غیرعامل کشور و ابلاغ به شرکت نفت و گاز پارس برای اعمال در طرح تفصیلی فازهای مذکور.
14- انجام پروژه‌های مطالعات ارزیابی آسیبپذیری و مقاوم‌سازی در شرکتهای تابعه وزارت نفت.
15- تهیه طرح ذخیرهسازی سوخت برای مراکز حیاتی و حساس و پرمصرف کشور.
16- تهیه طرح جامع مدیریت بحران دفاعی وزارت نفت برای تعیین چگونگی اداره، مدیریت و اولویت سازی سوخت کشور در شرایط بحران .
17- اجرای مصوبات شورای عالی امنیت ملی کشور در رابطه با اجرای الزامات پدافند غیرعامل وزارت نفت .
پدافند غیرعامل در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس
سازمان منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس به نمایندگی از وزارت نفت وظیفه حاکمیتی و متولی اداره و راهبری سه منطقه عملیاتی را به عهده دارد؛ این مناطق شامل سه منطقه پارس یک (پارس جنوبی) با 14 هزار هکتار، منطقه پارس دو (پارس کنگان) با 16 هزار هکتار و منطقه پارس سه (پارس شمالی) با 16 هزار هکتار و در مجموع با 46 هزار هکتار است که فازهای 29 گانه پارسجنوبی، طرح‌ها و مجتمعهای پتروشیمی و مهمترین طرحهای صنعت نفت کشور در حوزههای بالادستی و میاندستی و پاییندستی را شامل میشود.
سازمان منطقه ویژه پارس با هدف پشتیبانی از طرح توسعه بزرگترین میدان گازی جهان (میدان گازی مشترک پارسجنوبی) درسال 1377 تاسیس شده است و ماموریتها و وظایف مهمی نیز برای توسعه زیرساختهای صنعت نفت در سه منطقه تحت پوشش آن تعریف شده است.
تهیه طرح جامع توسعه پایدار منطقه و ساماندهی فعالیتهای پشتیبانی و زیربنایی آن با مشارکت و همکاری شرکتهای تابعه وزارت نفت مستر در منطقه و ذینفعان کلیدی و همچنین هماهنگی، برنامهریزی، اجرا و نظارت بر برنامهها در حوزههای پشتیبانی، رفاهی، آموزشی، بهداشت و محیط زیست، پدافند غیرعامل و مدیریت بحران به صورت یکپارچه از جمله این اهداف است.
با احتساب درآمدزایی سالانه هر فاز پارسجنوبی به میزان دو میلیارد و 500 میلیون دلار، هم اکنون از محل 10 فاز بهرهبرداری شده سالانه 25 میلیارد دلار درآمد نصیب کشور میشود؛ طبق برآوردهای انجام شده ارزش خام فروشی مخزن گازی پارسجنوبی بین چهار هزار و 500 میلیارد دلار تا 12 هزار میلیارد دلار اعلام شده است و درآمدزایی 28 فاز پارسجنوبی نیز بین 96 تا 130 میلیارد دلار در هر سال خواهد بود. این اهمیت بسیار چشمگیر موجب شده تا اصل مهم پدافند غایرعامل در راس فعالیت مدیران منطقه ویژه قرار گیرد.
این اهمیت موجب شده تا امور HSE در این منطقه به «مدیریت ارشد سلامت، ایمنی، محیط زیست و پدافند غیرعامل و مدیریت بحران» ارتقا یابد. صنعت نفت هماکنون با اعمال مدیریت امنیت توسعه در این منطقه تلاش میکند از این منلع عظیم درآمدی کشور صیانت کند. ضرورت رعایت چارچوبهای پدافند غیرعامل برای این محافظت از این حجم سرمایه عظیم موجب شده تا امکان استقرار یک پایگاه مشترک بین سازمان منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس و سازمان پدافند غیرعامل کشور به منظور تعامل بیشتر صنعت نفت در زمینه تامین امنیت پارسجنوبی، مورد بررسی قرار گیرد. این پایگاه مشترک می تواند اصول مهم پدافند غیرعامل (استتار، اختفاء، پوشش، فریب، تفرقه و پراکندگی، مقاوم‌سازی و استحکامات و اعلام خبر) را به طر موثر و مثبت در این منطقه اجرایی نماید. این پایگاه مشترک در قالب یک کمیته میتواند در راستای تبیین وضعیت جغرافیای منطقه جنوب از نقطه نظراقتصاد ملی، منطقهای و سیاسی، بررسی مخاطرات و تهدیدهای امنیتی در حوزه ابنیه و سیاست، بررسی و تحلیل امنیت تجهیزات سخت افزار و مخاطرات موجود، بررسی امنیت در حوزه نرم افزار و مرکز داده و بررسی الزامات امنیتی حوزه سرور و امنیت در حوزه دولت الکترونیک، مطالعه و تصمیمگیری کند.
ضرورت آموزش مباحث و اصول پدافند غیرعامل به کارکنان صنعت نفت
تغییر رویکرد HSE از مباحث ایمنی و آتش نشانی به سمت ایمنی، بهداشت و محیطزیست؛ همچنین اضافه شدن مدیریت بحران و پدافند غیرعامل به گستره فعالیتهای این سیستم، نشان دهنده بهبود جایگاه سیستم HSE در صنعت نفت کشور است. آمادگی کامل برای مقابله با حوادث (اعم از بحرانها، جنگ و بالایای طبیعی) در چارچوب پدافند غیرعامل یکی از مهمترین دغدغههای مدیران ارشد صنعت نفت و خصوصا حوزه گاز است. در زمینه مدیریت بحران فعالیتهای زیادی درصنعت نفت انجام شده است اما برای کسب تجربه و رسیدن به عملکردی موفق در پدافند غیر عامل، نیاز به بسترسازی و آموزشهای لازم است. اخیرا ضرورت تدریس رشته نفت و گاز با محوریت پدافند غیرعامل مورد تاکید قرار گرفته است به همین دلیل کارشناسان سازمان پدافند غیرعامل در حال تدوین دروس رشته تحصیلی در حوزه نفت و گاز با محوریت پدافند غیرعامل هستند. مجموعه تلاشهای در حال انجام، برای نهادینه کردن رفتار مدیریتی مطابق با اصول پدافند غیرعامل، آینده روشنی را برای پایداری و حفاظت از تاسیسات عظیم صنعت نفت، گاز و پتروشیمی در پایتخت انرژی کشور نوید میدهد.
گزارش: مجتبی عوض زاده